راه 28

­­بسم الله الرحمن الرحیم گذرگاه عافیت گام بیست و هشت اما سوگند بر آن که دانه را شکافت و آدمی را بیافرید، اگر آن گروه مجتمع نمی شدند و به واسطۀ یاری آنان، حجت الهی بر من تمام نمی شد و اگر نبود پیمانی که خداوند از دانایان هر قوم گرفته است که بر سیری ستمگر و گرسنگی ستمدیده راضی نشوند، ریسمان شتر حکومت را بر گردانش افکنده، رهایش می کردم و جرعۀ آخر زمامداری را در جام نخستش می نوشیدم ... امام علی(ع)، نهج البلاغه. خطبۀ 3   تاریخچۀ حکومت دینی 2 پیش از شروع روایت حکومت های دینی پس از اسلام، نکاتی را در رابطه با حکومت باید مورد توجه قرار دهیم. نکاتی که در تمامی حکومت ها مشترک است و البته اکثر این موارد را ضمن روایت و تحلیل حکومت های پس از اسلام بیان خواهیم کرد اما مطلبی که اینجا باید بدان توجه کافی داشته باشیم و در بررسی حکومت های اسلامی همواره مد نظر قرار دهیم، اجزاء حکومت است که ذیلاً توضیح می دهم. یک حکومت معمولاً به شکلی مطلق توسط رأس حکومت مورد داوری قرار می گیرد و مثلاً گفته می شود حکومت عارف اول و اکمل حضرت مولای متقیان، حکومتی عادلانه بود و بالعکس حکومت معاویه، دیکتاتوری فاسد و ظالمانه ای بود. چنین تلقی از هر حکومت ساده دلانه و غیرعلمی است زیرا حکومت به تعداد حکومت شوندگان و حکومت کنندگان و عوامل بی شمار دیگری، تجزیه می شود و هر یک از این عوامل به جای خود برای بررسی کل حکومت لازم است بررسی شود. هنگامی که ابن عباس، عامل بصره با آن نامۀ تند حضرت مولا مواجه می شود، مشخص است که نوعی کاستی در رفتار این والی بوده است که همین کاستی بر سرنوشت مردم بصره تأثیر مستقیم داشته است و این کاستی البته در حکومتی انجام شده است که امام اول و اکمل، زمام اختیارش را در دست داشته است اما اگر بنا باشد این کاستی را به پای امام بنویسیم، بر ایشان ستم کرده، بیراهه رفته ایم. ممکن است گفته شود چرا ایشان، والی بهتری برای بصره تعیین نفرمود؟ در پاسخ باید یکایک افرادی را که ولایتشان بر بصره امکان داشت بررسی کنیم و آنگاه درمی یابیم که امام چقدر تنها بوده و چگونه مجبور به انتخاب های نسبی بوده است ضمن این که در نگاه امام، تا از کسی خطائی سر نزند، قصاص قبل از جنایت را مجاز نمی داند. بررسی پیشینۀ ابن عباس، نقطه ضعفی کمتر از سایر گزینه ها دارد و امام با توجه به این وضع، وی را بر می گزیند. پاسخ امام صادق به مرد خراسانی که از وی می خواست با توجه به درگیری امویان و عباسیان و ضعف و فتور دولت اموی و رفتار ایشان که از آن مرد خواست در تنور افروخته بنشیند به روشنی نشان می دهد که نقص از شناخت و ملاک پیشوایان ما نبوده است بلکه نبود حد اقل ها در افراد و عدم آمادگی اجتماع برای اصلاحاتی که بتواند حکومت را کنترل کند، باعث بر نابسامانی ها بوده است. با این همه، زمامداری امام اول و اکمل نشان می دهد که ایشان سخت ترین برخورد را در برابر متخلفان داشته است. باری، در این زمانه که آدمی راه های کنترل متعددی برای قدرت مطلقه یافته و اجتماع هم بدان حد رشد کرده است که مفهوم حکومت به عنوان ودیعۀ الهی یا موروثی، جای خود را به قرارداد اجتماعی صاحبان کشور مشاع داده است، تلاش برای کپی برداری از حکومت عارف اول و اکمل، فقط فریبی است که در خدمت استبداد قرار دارد و بس. این، البته بدین معنا نیست که تعالیم آن بزرگوار قابل تعمیم بدین زمانه نیست. سخن اصلی این است که فرض شرایط مساوی با شرایط زمان امام، فرضی سراپا اشتباه است که فقط حاکمیت مستبد در توجیه خود از آن سهم می برد و سودی به حال مردمی ندارد که اینک در بدترین شکل، تاراج می شوند. تجزیۀ صحیح حکومت و بیان اجزاء درستش را در مطلب بعد پی می گیریم.   تابستانی دل انگیز داشته باشید همدلان همراه.